آنچه امیرکبیر انجام داد، پیچیده نبود، سخت بود

 

محورهای اصلاحات همه‌جانبه امیرکبیر، همه حوزه‌ها را در بر داشت:‌ سیاست داخلی و سیاست خارجی، شکل دادن به نظام جدید ارتش، اصلاح دستگاه عدالت، اصلاح اخلاق مدنی، توسعه شهری، نشر دانش و فرهنگ نو، رواج صنعت جدید، توسعه کشاورزی، پیشرفت عدالت، و اصلاح سیاست دینی. در هر کدام از این محورها، چندین اقدام را فریدون آدمیت در کتاب امیرکبیر و ایران فهرست کرده است (صفحات ۲۱۹ و ۲۲۰) و به آن تعبیر «انقلاب ار بالا» داده است. اینها، بجز مواردی است که امیرکبیر قصد اجرای آن را داشته و موفق نشده، بویژه کنسطیطسیون و محدود کردن قدرت حکومت. 

 

امیرکبیر چگونه موفق به این تغییرات شد؟ در حالیکه نه نهاد پادشاهی، نه روس و انگلیس، نه کارگزاران حکومتی و نه مردم، در دوران امیر با قبل و بعدش تفاوت جدی نداشتند، پس تنها عامل این اندازه تغییر، شیوه حکومت‌داری امیرکبیر بود.

 

مشخصه بارز امیرکبیر، تلاش برای تغییر «همه» جامعه و نظام سیاسی ایران، «همزمان با هم» بود. بر دو عنصر همه و همزمان تاکید دارم. یعنی اولا تغییرات امیر همه‌جانبه بود و هر چه برای اصلاح امور، در قامت یک مصلح سنتی پیش از مشروطه می‌دانست، انجام می‌داد. و ثانیا اصلاحاتش همزمان بود، یعنی همه تغییرات همزمان با هم دنبال می‌شد و هیچ بخشی را رها نکرد. خطای هیچ کارگزاری را نادیده نگرفت و خط قرمزی برای اصلاح نداشت. مصلحت‌سنجی‌های رایج جایی در عملکرد امیر نداشت. 

 

ویژگی دوم شیوه حکومت امیرکبیر، «پیگیری» بود. او حکومت را وظیفه تمام‌وقتی تلقی می‌کرد که خود در راس آن، همه روزه این تغییرات را پیگیری می‌کرد. او از همه حاکمان ولایات و شهرها خواسته بود که وقایع و کارهای انجام‌شده در شهر و ولایت خود را در ورقه‌ای نوشته و هر هفته به تهران ارسال کنند. حتی از روستاهای نزدیک تهران نیز گزارش می‌گرفت. و البته به گزارش والیان اکتفا نمی‌کرد و خود هم عیون و مخبرانی برای ارزیابی این گزارش‌ها و دریافت گزارش‌های تکمیلی تعیین کرده بود. بر اساس این گزارش‌ها، والیان را تشویق و تنبیه می‌کرد و ابایی از برکشیدن شایستگان و برکناری متخلفان نداشت. 

 

«پیگیری اصلاحات همه‌جانبه و همزمان»، شیوه حکومت امیر بود، این سه ویژگی، یعنی اصلاحات همه‌جانبه و همزمان، و پیگیری مداوم اجرای آن، علت موفقیت سریع امیرکبیر بود. و البته همین ویژگی علت برکناری و قتل او هم شد. عامل موفقیت و شکست او، یک چیز بود، شیوه حکومت‌داری او.