استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله: تهران طی دهه آینده به یک «منطقه نیمه‌خشک» تبدیل می‌شود

 

 بحران آب در منطقه تهران به ویژه در زمستان ۱۴۰۳ با توجه به کاهش بارش‌ها و ذخایر آبی، یکی از چالش‌های جدی محیط‌زیستی و اجتماعی کشور است. این بحران ناشی از ترکیبی از عوامل طبیعی اعم از کاهش بارش، تغییرات اقلیمی و عوامل انسانی مانند مدیریت ناکارآمد، مصرف بی‌رویه و تمرکزجمعیت در پهنه‌های خشک کشور است.

 

مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله، در گفت‌وگو با خبرآنلاین با اشاره به نقش تغییرات اقلیمی در بروز خشکسالی می‌گوید: «خشکسالی، ناشی از سال‌ها کمبود بارندگی است. یک فصل مرطوب نمی‌تواند سفره‌های زیرزمینی یا مخازن عمیق تخلیه شده را دوباره پر کند. هوای نامنظم فزاینده به دلیل تغییرات اقلیمی به این معنی است که چنین باران‌هایی به طور مداوم و منظم تکرار نمی‌شوند. گرم شدن دما، طول عمر برف را کاهش و تبخیر را افزایش می‌دهد. راهبرد ‌های تطبیقی مانند محصولات تاب‌آور در برابر خشکسالی و سامانه‌های هشدار پیش‌هنگام برای شرایط آب و هوایی شدید ضروری هستند.»

 

متن کامل این گفت‌وگو در ادامه آمده است:

 

میانگین بارندگی‌های نیمه دوم امسال نسبت به سال آبی گذشته چطور بوده است؟

 

بارش برف و باران در زمستان ۱۴۰۳ در منطقه البرز مرکزی (منبع اصلی تأمین آب تهران) به شدت کمتر از میانگین بلندمدت بوده است. بارش از اول مهر ۱۴۰۳ تا ۱۰ اسفند ۱۴۰۳ در استان تهران ۸۸ میلی‌متر بوده که نسبت بارش در سال آبی قبل ۴۴ درصد کاهش نشان می‌دهد. کاهش ذخیره برف در ارتفاعات البرز، مهم‌ترین منبع آب شیرین برای فصل گرم، نگرانی‌ها را تشدید کرده است.

 

منابع تأمین‌کننده آب تهران در چه وضعیتی هستند؟

 

رودخانه‌های اصلی تأمین‌کننده آب تهران مانند جاجرود، لار و لتیان با کاهش جریان مواجهند. حجم آب سدهای تهران (لار، لتیان، ماملو، و طالقان) به زیر ۴۰ درصد ظرفیت رسیده است. افت شدید سطح آب‌های زیرزمینی با کاهش سالانه یک تا دو متر در دشت‌های اطراف تهران و فرونشست زمین، از ۲۰ تا ۳۶ سانتی‌متر در سال در برخی مناطق جنوب و جنوب غرب تهران، از تبعات بحران آب در پیرامون تهران است.

 

مصرف روزانه آب در تهران تقریباً چه‌قدر است؟

 

تهران روزانه حدود ۳ میلیون مترمکعب آب مصرف می‌کند؛ که بخش عمده آن از منابع زیرزمینی تأمین می‌شود و ۳۰ درصد آب شهری به دلیل نشت شبکه‌های فرسوده هدر می‌رود.

 

چه عواملی به بحران کم‌آبی تهران دامن می‌زنند؟

 

کشاورزی ناکارآمد در اطراف تهران فشار مضاعفی بر منابع آب وارد می‌کند. کاهش بارش برف و افزایش دما در منطقه البرز، ذوب زودهنگام برف‌ها و کاهش تغذیه آبخوان‌ها، همزمان با مدیریت ناپایدار، حفر چاه‌های غیرمجاز (بیش از ۳۲ هزار چاه غیرمجاز در استان تهران)، عدم سرمایه گذاری در زیرساخت‌های مدرن مانند تصفیه خانه‌های فاضلاب و شبکه‌های آبرسانی نوین، تجمع جمعیت در تهران و حومه -بیش از ۱۶.۵ میلیون نفر- تقاضای آب را افزایش داده و سیاست‌های نادرست کشاورزی با کشت محصولات پرآب مانند هندوانه و صیفی‌جات در مناطق کم‌آب همگی در بحران آب در منطقه تهران و پیرامون آن نقش دارند.

 

تدابیر مقابله با بحران آب شامل چه مواردی است؟

 

توسعه سیستم‌های بازیافت فاضلاب شهری برای استفاده در صنعت و کشاورزی (در حال حاضر تنها ۱۰ درصد فاضلاب تهران بازیافت می‌شود)، مقابله با تغییرات اقلیمی از طریق کاشت درختان تاب‌آور در خشکی در دامنه‌های البرز برای بهبود چرخه آب و کاهش فرسایش، مشارکت در برنامه‌های بین‌المللی برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، اصلاح قوانین و حکمرانی آب، جریمه سنگین برای مصرف‌کنندگان پرمصرف (صنایع و ویلاهای لوکس) از راه‌های مقابله و کاهش ریسک بحران آب تهران است.

 

بارندگی‌های اخیر تا چه حد می‌تواند پاسخگوی کم‌آبی در منطقه البرز مرکزی (منبع اصلی تأمین آب تهران) باشد؟

 

خشکسالی بحرانی در رشته کوه البرز موضوع پیچیده‌ای است که بر اساس روندهای بلندمدت اقلیمی و چالش‌های مدیریت آب شکل گرفته است. بارندگی در بهمن و اسفند ۱۴۰۳ تا حدی می‌تواند تسکین کوتاه‌مدتی را فراهم کند. بارش برف در البرز طی این دو ماه، یک مخزن طبیعی فراهم می‌کند که به تدریج ذوب می‌شود. البته میزان این بارش محدود بوده است. خشکسالی، ناشی از سال‌ها کمبود بارندگی است. یک فصل مرطوب نمی‌تواند سفره‌های زیرزمینی یا مخازن عمیق تخلیه شده را دوباره پر کند. هوای نامنظم فزاینده به دلیل تغییرات اقلیمی به این معنی است که چنین باران‌هایی به طور مداوم و منظم تکرار نمی‌شوند.

 

گرم شدن دما طول عمر برف را کاهش و تبخیر را افزایش می‌دهد. راهبردهای تطبیقی مانند محصولات تاب‌آور در برابر خشکسالی و سامانه‌های هشدار پیش هنگام برای شرایط آب و هوایی شدید ضروری هستند.

 

در حال حاضر بحران خشکسالی در منطقه البرز چه‌قدر جدی است؟

 

 خشکسالی در منطقه البرز طی ۲۵ سال اخیر به تدریج از مراحل اولیه (هواشناختی) به مراحل پیشرفته‌تر، یعنی هیدرولوژیک و اقتصادی-اجتماعی، رسیده است. این روند ناشی از ترکیبی از کاهش بارش‌ها، افزایش دما، مدیریت ناپایدار منابع آب و فشار انسانی است.

 

خشکسالی هواشناختی در سال‌های ۱۳۷۷ تا ۱۳۸۰ با کاهش بارش برف و باران نسبت به میانگین بلندمدت به کاهش تدریجی بارش برف در ارتفاعات البرز (منبع اصلی تغذیه آبخوان‌ها و رودخانه‌ها) منجر شد. میانگین بارش سالانه در البرز مرکزی از حدود ۴۵۰ میلی‌متر در دهه ۱۳۷۰ به کمتر از ۳۵۰ میلی‌متر در دهه ۱۳۹۰ رسید. تغییرات اقلیمی مانند گرمایش زمین و تغییر الگوهای جوی مانند ضعف سامانه‌های بارشی مدیترانه‌ای از دلایل این کاهش بارش بوده‌اند. نمادهای خشکسالی کشاورزی هم به تدریج ظاهر شد.

 

نمادهای خشکسالی کشاورزی چه مواردی را شامل می‌شود؟

 

کاهش رطوبت خاک، تنش آبی برای کشاورزی و پوشش گیاهی از نشانه‌های این شرایط است و کاهش ذخیره برف و باران باعث کمبود آب برای کشاورزی در دشت‌های پایین‌دست البرز مثل ورامین و شهریار شد.

 

و پیامدهای این روند؟

 

افت عملکرد محصولات کشاورزی و افزایش استفاده از آب‌های زیرزمینی (چاه‌های عمیق) برای جبران کم‌آبی از پیامدهای این شرایط بودند. فرونشست زمین در دشت‌های اطراف البرز (۲۰ تا ۳۶ سانتی‌متر در سال در برخی مناطق) و شوری خاک به دلیل برداشت بی‌رویه از آبخوان‌ها، از سایر نتایج این شرایط بود.

 

جایی از صحبت‌هایتان به مراحل پیشرفته‌تر خشکسالی، یعنی خشکسالی هیدرولوژیک و اقتصادی-اجتماعی، اشاره کردید؛ در این‌باره هم توضیح دهید.

 

 خشکسالی هیدرولوژیک در سال‌های اخیر با کاهش پایدار منابع آب سطحی و زیرزمینی و کاهش آب رودخانه‌های اصلی البرز (جاجرود، لار، کرج) با کاهش ۴۰-۵۰ درصد جریان آب در بعضی مناطق خود نمایی می‌کند.

 

از سوی دیگر نشانه‌هایی از خشکسالی اجتماعی-اقتصادی (انسان‌ساخت) با کمبود آب برای نیازهای اساسی جامعه (شرب، صنعت، کشاورزی)، قطع‌های مکرر آب شهری در شهرهای پرجمعیت مانند تهران و کرج، مهاجرت روستاییان از مناطق خشک البرز به حاشیه شهرها در اهمین منطقه پیرامون تهران دیده می‌شود.

 

تغییرات اقلیمی چه‌قدر در تشدید خشکسالی نقش دارند؟

 

افزایش ۱.۵ تا ۲ درجه‌ای دمای البرز طی ۲۵ سال اخیر منجر به کاهش ذخیره برف و تبخیر بیشتر آب و تغییر الگوی بارش‌ها و جایگزینی بارش برف با باران شده است. از سال ۱۳۷۵ تا ۱۴۰۳، ۱۵ سال با بارش زیر نرمال در البرز ثبت شده است.

 

البرز و منطقه تهران در حال حاضر با تحلیل رفتن منابع آب سطحی و زیرزمینی و تبدیل بحران آب به یک چالش اجتماعی-اقتصادی در بخش‌هایی با نمادهایی از خشکسالی هیدرولوژیک و خشکسالی اجتماعی-اقتصادی دیده می‌شود. بدون اقدامات فوری مانند: تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها، اصلاح الگوی کشت و کاهش مصرف، منطقه به سمت خشکسالی اکولوژیک و نابودی اکوسیستم‌ها پیش خواهد رفت. با ادامه روند کنونی ممکن است البرز جنوبی و پهنه پیرامون تهران طی دهه آینده به یک «منطقه نیمه خشک» تبدیل ‌شود که بازگشت از آن نیازمند دهه‌ها تلاش و سرمایه گذاری است.