فلسفه نو شدن از نگاه مولانا

این عبارت را من از یکی از فلاسفه آمریکایی به نام امرسون دیده‌ام که می‌گوید:

اینکه دنیا کهنه و یا نو است، بستگی به این دارد که تو کهنه و یا نو هستی.

مولوی در ابیات زیر اشاره می‌کند که کهنه‌ها شروع می‌شود، اما خداوند مجدّداً گلها را شکوفا می‌کند، بهارهای جدیدی را نمودار می‌سازد، اولاد آدم را نو به نو وارد این دنیا می‌نماید که مبادا کهنگی، روح شما را افسرده کند.

جان فشان ای آفتاب معنوی
مر جهان کهنه را بنما نوی
جان فشان افتاد خورشید بلند
می‌شود هر دم تهی پر می‌کنند
ایّها العشاق اقبال جدید
از جهان کهنه‌ای نو در رسید
ای جهان کهنه را تو جان نو
از تن بی‌جان و دل افغان شنو
غلّ بخل از دست و گردن دور کن
بخت نو دریاب از چرخ کهن
برگها و میوه‌های نو ز غیب
از پی آن کهنگی بی‌هیچ ریب
بشنو این پند از حکیم غزنوی
تا بیایی در تن کهنه نوی
هین در این بازار گرم بی‌نظیر
کهنه بفروش و تو ملک نو بگیر
هر زمان نو صورتی و نو جمال
تا ز نو دیدن فرو میرد ملال
خواجه طوطی را به جهت پند دادن و نشان دادن راه نو آزاد کرد:

خواجه گفتش فی امان الله برو
مر مرا اکنون نمودی راه نو
هر حقیقت جدید و مفیدی که در این عالم هستی برای انسان عرضه می‌شود، احساس نو بودن آن مشروط به این است که تو انسان، استعداد نوبینی و نوگرایی خود را به فعلیّت برسانی و به عبارت مختصرتر: تازه باش تا تازه بینی.

تا نزاید بخت تو فرزند نو
خون نگردد شیر شیرین خوش شنو
اگر عالی‌ترین مطلب را دوباره بگویی، انسان محروم از رشد، خواهد گفت:‌

ور بگیری نکته بکر و لطیف
بُعد درکت گشت بی‌ذوق و کثیف
که من این را بس شنیدم کهنه شد
چیز دیگر گو به جز آن ای عضد
چیز دیگر تازه و نو گفته گیر
باز فردا می‌شوی سیر و نفیر

برای اینکه همواره از تازه بودن من و تازه بودن هستی در دریای نو برخوردار شوی، علت رکود و جمود را از خود دور کن و در برابر هر فرهنگ و خواسته‌ای که «خودِ طبیعی»، تو را از تو راضی گرداند، میخکوب مباش. پس اگر بخواهی هیچ چیز برای تو تکرار نشود و هیچ کهنه‌ای مغز و روان تو را نساید، آن علت درونی را که موجب رکود درون توست از بین ببر و ریشه کن نما.

دفع علت کن چو علت خو شود
هر حدیث کهنه پیشت نو شود
تا که از کهنه برآرد برگ نو
بشکفاند کهنه صد خوشه ز نو (4)

قانون این است که اگر درون آدمی جریان مستمر ارتباط با هستی متحرک و متجدد را حفظ نماید، هیچ چیزی از مقابل چشم او ناپدید نخواهد گشت، مگر اینکه یک حقیقت نو، جان او را تازه خواهد کرد.

سنگ را صد سال گویی لعل شو
کهنه را صد بار گویی باش نو
لیک گفت آن فوت شد غمگین مشو
زانکه گر شد کهنه آید باز نو
لِکَی لا تَأسَوا عَلَی مَا فَاتَکُم وَ لا تَفرَحوا بِما آتاکُم... (5)

تا به آنچه که از شما فوت شده است غمگین مباشید و به آنچه که به شما داده شده است، خوشحال نگردید.
برای شناسایی درون انسان، نخست رفتار و نمودهای ظاهری او را باید بررسی نمود و اگر از این راه امکان شناسایی نبود، او را به سخن گفتن وادار کن، طرز بیان جملات و طرح مفاهیم و قضایا که پدیده‌هایی تازه از گوینده است، می‌تواند تو را به واقعیات بنیادین درون او رهنمون شود.

ور نبینی روش، پویش را بگیر
بو عصا آمد برای هر ضریر
ور نداری بو در آرش در سخن
از حدیث نو بدان راز کهن

درست است که کسی که از رحم مادر بیرون می‌آید، در حقیقت از جهان رحم بیرون رفته و دیگر به آنجا بر نمی‌گردد، ولی آن رفتن از جایگاه اولی محدود و تنگ و تاریک برای جنین، مساوی نو شکفتن در این جهان بسیار وسیع است. همچنین رفتن از این دنیا، شکفتن در ابدیّت است.

از رحم زادن جنین را رفتن است
در جهان او را ز نو بشکفتن است

بیا این سالک رشد یافته، فروغ نهانی درونت را آشکار ساز تا از این شب‌های تاریک زندگی، بامداد روشن و روشنگر را فروزان نمایی.

هین ید بیضا نما ای پادشاه
صبح نو بنما ز شب‌های سیاه

اندیشه‌ها و بارقه‌هایی را که در درون تو نو به نو سر می‌کشند پذیرا باش، پیش از آنکه آن اندیشه‌ها و بارقه‌ها در درون تو خاموش شوند، از آنها برخوردار باش، شاید که حقیقت تازه‌ای را برای شما به ارمغان آورده باشد و باشد که برای ورود اندیشه‌ها و بارقه‌های تازه‌تر آماده باشی.

فکر در سینه در آید نو به نو
خند خندان پیش او تو باز رو
هست مهمانخانه این تن ای جوان
هر صباحی ضیف نو آید در آن
نی غلط گفتم که آید دم به دم
ضیف (6) تازه فکرت شادی و غم
میزبان تازه رو شو ای خلیل
در مبند و منتظر شو در سبیل
هر چه آید از جهان غیب وش
در دلت ضیف است او را دار خوش
هین مگو که ماند اندر گردنم
که هم اکنون باز پرد در عدم
تازه می‌گیر و کهن را می‌سپار
که هر امسالت فزونست از سه پار

ابیات زیر حقایقی را مطرح می‌کند که کمتر متفکرانی به محتویات آنها توجه پیدا می‌کنند. مطالبی که از ابیات ذیل می‌توان استفاده کرد به قرار زیر است:

1- یک حقیقت مهم در درون انسان‌ها در حال گذر دایمی است که هر کسی که از درون خود آگاهی داشته باشد آن را به خوبی در می‌یابد، اگرچه در شناخت این حقیقت اختلاف نظر وجود دارد.

2- آب جوی فکر که در جریان است، روی آن خاشاک و اشیاء خوب و بد در حال عبور است، این خاشاک و اشیاء از شؤون کیفیت و محتویات مغز و روان آدمی است که به وسیلة حواس و دیگر ابزار درک انعکاسی، پدیده‌های مادی و مادیات را در خود جای می‌دهد، آب روان فکر از آنها می‌گذرد و از آنها متأثر و آلوده می‌گردد.

3- هر کسی در درون خود نوعی جریان استمراری را احساس می‌نماید، این جریان می‌تواند فیض مستمر جان و روان را از خداوند فیاض به وجود آدمی اثبات نماید.

4- اشکال جدید اندیشه‌های نو در روی آب دایم‌الجریان جویبار درونی از راه می‌رسند.

5- پوست‌هایی که بر روی این آب در حال حرکت است از آن میوه‌های غیبی است که با تصفیة درون، می‌توان از آنها برخوردار شد.

6- هنگامی که آب روان، انبوه و با سرعت بیشتر حرکت کند، پوست‌ها و دیگر اشیاء روی آب (شادی‌ها، اندوه‌ها، تصورات، اندیشه‌ها و غیر ذلک) سریع‌تر عبور می‌کنند.

7- اینکه می‌بینید غم و اندوه در درون عارفان پایدار نمی‌ماند، به این علت است که آب روان حیات درون آنان هم انبوه است و هم با سرعت بیشتر می‌گذرد، لذا نه تنها عوامل اندوه (چنانکه مولوی می‌گوید) بلکه حتی عوامل شادی هم با سرعت بیشتری می‌گذرد و از صحنه درون ناپدید می‌گردند:

در وجود آدمی جان و روان
می‌رسد از غیب چون آب روان
هر زمان از غیب نو نو می‌رسد
وز جهان تن برون شو می‌رسد
در روانی روی آب جوی فکر
نیست بی‌خاشاک خوب و زشت ذکر
او روان است و تو گویی واقف است
او دوان است و تو گویی عاکف است
گر نبودی سیر آب از خاک‌ها
چیست در وی نو به نو خاشاک‌ها
هست خاشاک تو صورت‌های فکر
نو به نو در می‌رسد اَشکال بکر
قشرها بر روی این آب روان
از ثمار باغ غیبی شد دوان
قشرها را مغز اندر آب جو
زانکه آب از باغ می‌آید به جو
گر نبینی رفتن آب حیات
بنگر اندر سیر این جوی نبات
آب چون انبه‌تر آید در گذر
زو کند قشر صور زوتر گذر
چون به غایت تیز شد این جو روان
غم نپاید در ضمیر عارفان
چون به غایت ممتلی بود و شتاب
پس نگنجد اندرو اِلاّ که آب

سخنانی را که برای تو عرضه می‌شوند، درست مورد دقت قرار بده، اگر محتوای آنها از اعماق دل و جان باشد که مربوط به خدای جان و دل آفرین است، سخن معمولی نبوده و آب حیات می‌باشد، اگرچه کلمات و جملات آن کهنه باشند این آب حیات در هر لحظه در حال نو به نو شدن می‌جوشد و موج می‌زند:

آب حیوان خوان مخوان این را سخن
جان نو بین در تن حرف کهن
چون ز سینه آب دانش جوش کرد
نی شود گنده نه دیرینه نه زرد
ور ره نبعش بود بسته چه غم
کاو همی جوشد ز خانه دم به دم

تو ای انسان، چونان مبتلا به استسقاء باش که هرگز از آب سیر نمی‌گردد و تو را به خدا سوگند می‌دهم، به هر واقعیت و حقیقتی که رسیدی توقف مکن و به راه خود ادامه بده.

همچو مستسقی کز آبش سیر نیست
بر هر آن چه یافتی بالله مأیست
از بیان حقایق و واقعیاتی که خداوند بر درون شما جاری می‌سازد، خودداری مکنید، زیرا کاخ با عظمت علم و معرفت بدون اشتراک تلاش و کوشش همة ‌انسان‌ها چه در گذشته و چه در آینده ساخته نخواهد گشت، بنابراین با به دست آوردن چند معلومات محدود، تأثیر اندیشه‌ها و تحقیقات آیندگان را که نو به نو به عنوان مصالح از کاخ با عظمت پا به عرصة وجود خواهند گذاشت، نادیده نگیریم که این نوعی خیانت به علم و بشریت است.