به گزارش پایگاه خبری پروژه ایران، تیراندازی یک سرباز در کرمان که منجر به کشته شدن پنج تن از همرزمانش شد، دوباره بحث #سربازی_اجباری را داغ کرد. اما متهم ردیف اول این ماجرا، سربازی اجباری نیست، بلکه آن چیزی است که سربازان آن را به نام «بند ب» می‌شناسند.
اما پیش از توضیح «بند ب» و نقش آن در تیراندازی کرمان، مایلم دیدگاه خود را درباره دو موضوع، به‌طور شفاف بیان کنم:
1- خدمت وظیفه مقدس است؟
به جز دوره نسبتاً کوتاه موسوم به آموزشی که در اصل 151 قانون اساسی نیز به آن تصریح شده است و می‌توان برایش توجیه معقول (نه تبیین قدسی) ارائه داد، بقیه مدت سربازی اجباری، به‌ویژه در دوره صلح، مصداق کار اجباری و مغایر بند (4) اصل 43 قانون اساسی است.
2- سربازی اجباری در بروز اتفاقاتی مانند تیراندازی کرمان نقش دارد؟
تا اندازه‌ای بله. به بیان دقیق‌تر: سربازی اجباری احتمال چنین حوادثی را افزایش می‌دهد اما لغو آن، حوادث مشابه را در نیروهای مسلح به صفر نمی‌رساند.
حالا برسیم به ماجرای «بند ب»
1- «بند ب» چیست و از کجا آمده است؟
1-1- تبصره 5 ماده 47 «قانون خدمت وظیفه عمومی» مقرر کرده است: «از همه کارکنان وظیفه در طول مدت دوره آموزش آزمون‌های ارزیابی شخصیت و رفتار گرفته می‌شود و متناسب با نتایج حاصله تقسیم و پرونده افراد نیازمند به خدمات مشاوره‌ای به مراکز ذی‌ربط در نیروهای مسلح برای راهنمایی و حمایت ارسال می‌گردد. نحوه اجراء برابر دستورالعملی است که توسط ستاد کل تهیه و ابلاغ می‌گردد.»
2-1- ستاد کل نیروهای مسلح نیز به استناد این تبصره در 24 فرودین 1398، «دستورالعمل سنجش و ارزیابی سلامت روانی کارکنان وظیفه در مراکز آموزشی نیروهای مسلح» را ابلاغ کرد.
3-1- این دستورالعمل دو پیوست دارد که پیوست یک آن «شیوه اجرای معاینات سلامت روانی کارکنان وظیفه» است. در ماده 1 این شیوه اجرا آمده است: «تمامی کارکنان وظیفه ورودی به مراکز آموزش رزم مقدماتی نیروهای مسلح باید (ترجیحاً چهار هفته) پس از شروع دوره آموزشی توسط روانشناس مرکز مورد بررسی قرار گیرند.»
و در بخش پایانی ماده 3 این شیوه اجرا نیز مقرر شده است: «که در بند (ب) ماده 3 آن چنین مقرر شده است: «براساس نتایج آزمون و مصاحبه انجام‌شده، کارکنان وظیفه به دو گروه تقسیم می شوند:
گروه الف- کارکنان وظیفه‌ای که در آزمون روان‌شناختی سالم بوده و فاقد مشکل روان شناختی می‌باشند این گروه هیچ نوع محدودیت خدمتی ندارند.
گروه ب- کارکنان وظیفه‌ای که در آزمون و معاینات روان شناختی علایم و نشانه‌هایی از اختلالات روانی نشان داده یا سابقه این اختلالات را دارند.
«گروه ب» همان چیزی است که در میان سربازان و در پادگان‌ها به «بند ب» معروف شده است.
2- اگر سربازی در «گروه ب» قرار گرفت، چه می‌شود؟
بر طبق تبصره 3 شیوه اجرای معاینات سلامت روانی کارکنان وظیفه، این گروه از سربازان «از حمل سلاح و مهمات معاف می‌باشند و در تمام طول دوران خدمت، تحویل سلاح و مهمات به آنان به هر دلیل و تحت هر شرایطی ممنوع می‌باشد.»
3- پس مشکل کجاست؟ چرا چنین سازوکاری نتوانست از تحویل سلاح به سرباز عامل حادثه تیراندازی کرمان جلوگیری کند؟
چون هم مقررات مربوط به «بند ب» مشکل دارد و هم موانعی در برابر اجرای درست آن قرار دارد:
1-3- همان‌طور از ماده 1 شیوه اجرای معاینات سلامت روانی کارکنان وظیفه مشخص است انجام این ارزیابی فقط یک بار، آن هم در دوره آموزشی پیش‌بینی شده است؛ در حالی که اختلالات روانی می‌تواند به دلایلی در مدت خدمت وظیفه بروز پیدا کند.
البته گویا با دستور صادرشده از فرماندهی کل قوا، سربازان پس از تعدادی پست نگهبانی که مستلزم حمل سلاح است، باید از طرف روانشناس ارزیابی شوند. اما ارزیابی یادشده به نسبت آنچه در دستورالعمل سنجش و ارزیابی سلامت روانی کارکنان وظیفه و شیوه اجرای معاینات سلامت روانی کارکنان وظیفه مقرر شده، با دقت به مراتب کمتری انجام می‌شود.
همچنین سربازان می‌توانند در حین دوره خدمت وظیفه، درخواست ارزیابی روان‌شناختی ارائه دهند تا در «گروه ب» قرار بگیرند. اما آنان، در عمل کمتر حاضر می‌شوند که از این امکان بهره‌مند شوند. (دلیل آن را در بند 3-3 بخوانید)
2-3- دومین اشکال محتوایی به این برمی‌گردد که مرحله خروج از «گروه ب» در شیوه اجرای معاینات سلامت روانی کارکنان وظیفه پیش‌بینی نشده است. در واقع، چه سرباز در دوره آموزشی جزء «گروه ب» قرار گرفته باشد و چه در اثنای خدمت وظیفه به این گروه اضافه شده باشد، دیگر امکان خروج از این گروه را تا پایان خدمت ندارد.
این در حالی است که چه‌بسا اختلالات روانی به صورت مقطعی ایجاد شود و برای حفظ امنیت خود سربازی و یگانش، فقط برای مدتی لازم است که مشمول «بند ب» قرار گیرد.
3-3- پیش‌بینی‌نشدن قرارگیری موقت در شمول «بند ب»، در کنار اینکه به سربازان گفته می‌شود هنگام استخدام دولتی از سازمان نظام وظیفه استعلام خواهد شد و کسانی که «بند ب» باشند، در گزینش دستگاه‌های اجرایی رد می‌شوند، از دلایل بی‌رغبتی سربازان به اعلام اختلالات روانی در حین خدمت وظیفه است.
این روایت در حالی میان سربازان رواج داده می‌شود که در دستورالعمل سنجش و ارزیابی سلامت روانی تأکید شده است: «نتایج معاینات سلامت روانی کارکنان وظیفه، محرمانه بوده و فقط باید در اختیار بهداری، نیروی انسانی، فرماندهان و مسئولین مرتبط در یگان قرار گیرد.»
