مدیر گروه حفاظت و مرمت تخت جمشید به بیان گزارش علمی و مبسوطی از از وضعیت آرامگاه اردشیر سوم و مباحث مطرح شده در خصوص نفوذ آب در این آرامگاه پرداخت.

به گزارش پایگاه خبری پروژه ایران، شهرام رهبر با اشاره به انتشار خبری با عنوان «آرامگاه اردشیر سوم نم کشیده است» در رسانه‌ها اظهار کرد: مطالعات آرامگاه‌ها از چندین دهه پیش آغاز شد و بر اساس آسیب‌های وارده اولویت‌بندی‌ها انجام و اقدامات حفاظتی و مرمتی یکی یکی انجام پذیرفت و همچنان ادامه دارد.

وی بیان کرد: آرامگاه‌های اردشیر دوم و سوم از جمله آرامگاه‌هایی است که در تخت‌جمشید مرمت آن‌ها از چند دهه پیش آغاز شد پس از آن آرامگاه‌های نقش‌رستم در اولویت بود.

رهبر تصریح کرد: مرمت آرامگاه داریوش بزرگ در نیمه دهه هفتاد شمسی آغاز و تا اوایل دهه هشتاد شمسی یعنی آغاز به کار بنیاد پژوهشی پارسه ـ پاسارگاد به طول انجامید. پس از آن اولویت با آرامگاه داریوش سوم در تخت‌جمشید بود. در اولیل دهه هشتاد خورشیدی مرمت آرامگاه داریوش سوم آغاز شد و طی چندین سال، و در دوره بنیاد پژوهشی پارسه ـ پاسارگاد سنگین‌ترین عملیات اجرایی با سبک آناستیلوز انجام پذیرفت و علاوه بر رفع خطر از آرامگاه داریوش سوم (آرامگاه ناتمام) تعداد زیادی از قطعات سقوط کرده در جای خود قرار گرفت و هم اکنون وضعیت این آرامگاه تثبیت شده است.

مدیر گروه حفاظت و مرمت تخت جمشید اظهار کرد: در سال ۱۳۹۲ مطالعات جدید با رویکردهای حفاظتی در نقش رستم و تخت‌جمشید آغاز شد و در سال ۱۳۹۵ طرح مرمت زیر نظر دفتر حفاظت و مرمت تخت‌جمشید و با مدیریت طالبیان و داریوش حیدری نگاشته شد. مراحل آسیب‌شناسی در سومین کنفرانس بین المللی معماری صخره‌ای ارائه و با توجه به اصولی بودن مراحل مطالعاتی به عنوان پژوهش برتر مطرح شد. هم‌اکنون اقدامات اجرایی در آرامگاه خشایارشا ادامه دارد.  

وی با بیان اینکه نکته حائز اهمیت آن است که اقدامات حفاظتی و مرمتی در آرمگاه‌های اردشیر دوم و سوم سال‌هاست به پایان رسیده است، افزود: بدیهی است نمی‌توان پایان مرمت هیچ عنصر مرمتی را به طور قطع اعلام کرد. آنچه متخصصین و کارشناسان بر آن واقف هستند این است که مرمت، یک امر مستمر و مداوم است و هر اثر و یا بنای تاریخی پس از مرمت نیاز به پایش دائم دارد. آرامگاه اردشیر سوم نیز از این امر مستثنی نیست، از این‌رو پس از اقدامات اجرایی در دوره تیلیا اقداماتی مرمتی و به خصوص حفاظتی روی آن انجام پذیرفت.

رهبر تأکید کرد: باید دانست با توجه به تغییر اصول حفاظت و مرمت به خصوص از سال ۲۰۰۰ به بعد مدیران سایت‌های جهانی و مسئولان حفاظت و مرمت تلاش کرده‌اند بر اساس ضوابط و قوانین و مقررات وضع شده عمل کنند.

تاریخچه مرمت آرامگاه اردشیر سوم

وی با بیان اینکه اولین اقدامات اساسی در آرامگاه اردشیر سوم بین سال‌های ۱۹۶۲ تا ۱۹۶۵ توسط هیئت ایزمئو انجام شد، گفت: اهم اقدامات ایزمئو مرمت آناستیلوز و ممانعت از ورود آب به درون آرامگاه بود. بر اساس گزارش‌های موجود هنگام زمستان آب از بام آرامگاه نشت کرده و داخل آرامگاه و نمای آن که شامل نقوش برجسته است زیان وارد می‌ساخت، هیآت ایزمئو ابتدا کار خود را از بام آرامگاه آغاز کرد و خاک‌های انباشته شده در ترک‌ها و شکاف‌هایی که دو تا سه متر عمق داشت بیرون آورده و سپس بقای خاک را که در عمق شکاف‌ها بود با آب شست‌وشو نداد. در مرحله بعد ترک‌ها و شکاف‌ها با سنگ ریزه و سپس ملات ماسه و سیمان پر شد به طوری که مواد تا پایین ترین حد نفوذ کرد و شکاف‌های موجود تا چند سانتیمتر مانده به بام آرامگاه پر شد. حدود ۲۰۰ متر مربع از بالای آرامگاه با همین روش کار شد.

رهبر ادامه داد: علاوه بر آن دو کانال با شیب‎‌های مخالف در دو جهت حفر شد، بدین روش کانال‌های قدیمی موجود برای بیرون بردن آب احیا شد. علاوه بر آن قطعات سنگی که از کوه نزدیک بام جدا شده بود با روش فولادگذاری و با ۳۰ میله حدود ۳ متری در جای خود تثبیت شد. پس از آن، بخش زیادی از آب‌های آسیب‌رسان قطع شد اما همچنان نشت آب وجود داشت.   

مدیر گروه حفاظت و مرمت تخت جمشید با یادآوری اینکه در سال ۱۳۷۴ نیز اقداماتی گسترده‌ایی برای جلوگیری از نشت آب انجام شد، افزود: در این زمان بخش‌های دیگری از رگه‌ها و شکاف‌ها پاکسازی و با ملات ماسه و سیمان پر شد. در بررسی‌های دقیق مرمت‌گران متوجه شدند به دلیل وضعیت ساختاری کوه و وضعیت قرار گیری آرامگاه، نفوذ آب به پشت گوشه سمت چپ آرامگاه اجتناب‌ناپذیر بوده و هیچ راهی نیست تا از ورود آب ممانعت به عمل آید. آب‌های نفوذ کرده از یک شکاف در همان بخش نشت کرده و بیرون می‌آمد.

وی اضافه کرد: مرمتگران مشغول مسدود کردن شکاف می‌شوند اما در طی یک اقدام سنجیده و حساب شده راه فرار برای آب‌های نفوذ کرده باقی می گذارند تا آب‌ها از دو حفره تعبیه شده خارج شود. این بخش دقیقأ همان جایی است که به تازگی در خبرگزاری‌ها تصاویری از آن پخش شده و با عنوان «آرامگاه اردشیر سوم نم کشید» خبرساز شده است.

رهبر بیان کرد: در خصوص مطلب ارائه شده در خصوص آرامگاه اردشیر سوم باید گفت تیتری غیر علمی و غیر فنی اما تأثیرگذار باعث نگرانی‌ دلسوزان آثار تاریخی شده است. از این‌رو گروه حفاظت و مرمت بر آن شد تا پاسخ فنی را به شرح زیر ارائه کند. صرف‌نظر از تیتر عجیب « اردشیر سوم نم کشید» تلاش شده است به موارد درج شده در خبر پاسخ در خور و علمی داده شود. در گزارش منتشر شده نویسنده خبر اعلام کرده است آرامگاه اردشیر سوم هخامنشی نم کشیده و رطوبت فراوان در آرامگاه رخنه کرده و آن را خدشه‌دار کرده است. جواب این است که علی‌رغم اینکه سیستم این آرامگاه به گونه‌ایی بوده که در سال‌های پر باران بخش کمی از باران به درون سنگ‌ها نفوذ کرده و درون آرامگاه می‌آمده است.

راهکار معماران هخامنشی برای نفوذ آب باران به درون سنگ‌ها

وی بیان کرد: شواهد نشان می‌دهد معماران هخامنشی برای این معضل چاره‌اندیشی کرده و در همان زمان یک کانال بسیار کوچک و حوضچه را تعبیه کرده‌اند که به احتمال بسیار زیاد نقش دفع آب از آرامگاه را داشته است. نمونه بارز آن آرامگاه بسیار عظیم داریوش اول در نقش رستم است که درون ارامگاه کانال‌هایی کوچکی بدین منظور حفر شده است اما با وسعت بسیار بیشتر. بنابراین معماران اندیشمند هخامنشی از این نکته بسیار مهم آگاهی داشته‌اند که امکان ندارد بتوان بالای کوه(بام آرامگاه را به طور کامل ایزوله کرد) معماران هخامنشی در آن زمان به یکی از بهترین مواد مصالح عایق کاری یعنی قیر دسترسی داشته‌اند و در بناها و حتی آرامگاه‌ها استفاده کرده‌اند اما می‌بینیم که برای رفع معضل بارندگی و رطوبت، نتوانسته‌اند تمامی راه‌های ورود آب را مسدود کنند بنابراین برای فرار و هدایت آب‌های نشت کرده معبر تعبیه کرده‌اند.

مدیر گروه حفاظت و مرمت تخت جمشید یادآور شد: در بخش دیگر نویسنده خبر بیان کرده است بر اساس رصدی که سال‌ها در مجموعه داشته است نم و رطوبت شدید پس از بارندگی‌های بهاری به جان آرامگاه اردشیر سوم افتاده و آن را با چالشی تازه روبه‌رو کرده است. باید گفت مسئله رطوبت یکی از مهم‌ترین عوامل آسیب‌رسان به بناهای تاریخی است و نه تنها در آرامگاه اردشیر سوم بلکه هیچ بنای دیگر تازگی ندارد. از طرف دیگر معماران هخامنشی کاملا بر این امر مطلع بوده‌اند و مرمتگران نیز کاملأ آگاهی داشته‌اند که به خصوص در معماری صخره‌ای نمی‌توان به طور کامل از ورود رطوبت جلوگیر کرد بلکه باید برای خروج آن چاره‌ایی اندیشید. به همین دلیل مرمتگران زمانی که لای درزها و شکاف‌های آرامگاه را با ملات رایج آن زمان پر می‌کرده‌اند مسیرهای خروج آب را کاملا بررسی کرده و برای خروج آب‌ها منفذهایی قرار داده‌اند. به عبارت دیگر در خصوص پر کردن شکاف‌ها بسیار حساب شده عمل کرده‌اند.

وی افزود: یکی از این مکان‌ها دقیقأ بخشی از آرامگاه است که نویسنده خبر تصاویر آن را منتشر کرده است. همین بخش یعنی بخش سمت چپ آرامگاه قبلاً توسط مرمتگران مرمت شده و دو منفذ برای خروج آب در نظر گرفته شده است. چندین دهه است که هنگام بارندگی‌های شدید آب از این منافذ خارج می‌شود و بدون شک لکه‌هایی یه وجود می‌آید. مسلماً اگر هیچ آب و رطوبتی نفوذ نکند و یا از روزنه‌ها نشت نکند و خارج نشود بسیار بهتر است اما برای این اقدام چه باید کرد؟ مسلماً راه حل منطقی، مسدود کردن این حفره‌های خروجی نیست. حال می‌ماند ایزوله کردن بالای آرامگاه با موادی مانند ایزوگام و یاد موادی مشابه آن.

به گفته رهبر، تجربه ثابت کرده است این امر به هیچ عنوان منطقی و علمی نیست چرا که هرگونه ایزوله کردن بام آرامگاه و اطراف بام باعث آسیب‌های فراوان می‌شود. البته در صورتی که در ارتفاعات شکاف هایی در اثر فعالیت گسل‌هاپدیدار شود باید در اسرع وقت پر شود. اما به طور قطع اعلام می‌شود آب‌های نشت کرده از حفره‌های تعبیه شده در سمت چپ آرامگاه ربطی به شکاف و درزهای تازه ندارد چون اصولا شکاف جدیدی مشاهده نشده است بلکه به دلیل نفوذ رطوبت به منافذ بسیار ریز قدیمی داخل کوه است. نکته حایز اهمیت اینکه خوشبختانه آب‌های نفوذ کرده درون شکاف‌های کوه، راه فرار دارند در غیر این صورت آسیب‌های بسیار جدی به آرامگاه وارد می‌شد.

مدیر گروه حفاظت و مرمت تخت جمشید بیان کرد: نویسنده گزارش در جای دیگر اعلام کرده است «نم و رطوبت در همین بخش از آرامگاه اردشیر سوم هخامنشی و در سال ۱۳۹۹خورشیدی وجود داشته و در گزارشی به آن پرداخته بودم و مسئولان وقت پایگاه جهانی پارسه از برطرف کردن آن و مرمت و حفاظت و خبر داده‌اند اما با گذشت ۴ سال وضعیت همان‌گونه است». در پاسخ باید گفت نخست آنکه مرمتگران چند دهه پیش اطلاع داشته‌اند که در این بخش آب نشت می‌کند و با اقدامی هوشمندانه هنگام مرمت تمامی شکاف‌ها را پر نکرده بلکه راه‌های خروج آب را تعبیه کرده‌اند تا آب در پشت سطوح نقوش برجسته محبوس نشود و خرابی‌های زیاد حاصل نشود.

وی با بیان اینکه بر اساس مدارک موجود در هیچ کدام از دوره‌های حفاظتی و مرمتی به اندازه فعالیت پایگاه میراث جهانی تخت‌جمشید در خصوص جلوگیر از آسیب‌های ناشی از رطوبت اقدام نشده است، افزود: از سال ۱۳۹۰ بخش زیادی از کانال‌های دفع آب گشوده شد. آب باران طی سالیان سال در کانال‌ها حبس می‌شد خوشبختانه از سال ۱۳۹۰ خروجی کانال‌ها گشوده و آب‌ها از طریق خروجی اصلی به خارج منتقل شد.

هنوز بخشی از کانال‌های زیرزمینی تخت جمشید مسدود است

رهبر گفت: برای حفاظت تخت‌گاه از عامل آسیب‌رسان رطوبت، بیش از یک هزار متر مکعب خاک دست ریز برداشته شد. صدها متر از کانال‌های زیرزمینی لایروبی شد. آب‌گرفتگی‌های خزانه تخت‌جمشید طی عملیات بسیار دقیق و مهندسی شده برای همیشه رفع شد. آب گرفتگی چندین ساله ایوان و پلکان شمالی کاخ آپادانا برای همیشه رفع شد. آب گرفتگی‌های بسیار آسیب‌رسان پلکان شرقی کاخ آپادانا نیز رفع شد و دیگر رطوبت پلکان را تهدید نمی‌کند. البته کار به اتمام نرسیده است. هنوز بخشی از کانال‌های زیر زمینی مسدود است. مسلماً انجام تمامی این کارها به زودی امکان‌پذیر نیست اما کار همچنان ادامه دارد.

مدیر گروه حفاظت و مرمت تخت جمشید ادامه داد: در خصوص مرمت دیگر عناصر و سازه‌های سنگی مانند آرامگاه‌ها و کاخ‌ها نیز برنامه ریزی شده است. بخش‌هایی در مجموعه تخت‌جمشید در معرض خطر هستند و کارشناسان مشغول مطالعه و تهیه طرح مرمت هستند.

وی با بیان اینکه از سال ۱۳۸۷ مطالعات گستره گروه حفاظت و مرمت باعث شد بخش‌های در معرض خطر شناسایی و اولویت‌بندی شود، گفت: این اولویت‌ها هم شامل مشکلات سازه‌ای بنا می‌شود و هم تزئینات. حدود یک دهه پیش با یک اقدام حفاظتی بسیار مهم در کاخ شورا، نقوش پلکان شمالی این کاخ از آسیب‌های همیشگی رهایی یافت. دیواره شمال غربی استحکام بخشی شد و همچنان کار ادامه ادامه دارد. مرمت آرامگاه ناتمام چندین سال طول کشید و هم‌اکنون وضعیت مناسبی دارد و در فرصت مناسب اقدامات نهایی انجام می‌شود.

مدیر گروه حفاظت و مرمت تخت جمشید در پایان گفت: هم‌اکنون برای مرمت ۵ بخش دیگر برنامه‌‍ریزی شده است و در صورت تأمین اعتبار کارهای حفاظتی و مرمتی به صورت  اصولی آغاز خواهد شد.