هنوز هم انگار مرشد باقر پس از سیاهپوش ‌شدن تکیه، برای عزاداران شمیرانی تعزیه می‌خواند؛ مثل روزهایی که شمیران نه محله‌ای اعیانی در بالای شهر، بلکه روستایی ییلاقی و خوش آب وهوا بود با باغ‌های بزرگ گیلاس و گردو و کشاورزانی که با رسیدن‌ماه عزای ‌سالار شهیدان دور هم جمع می‌شدند و عزای امام‌حسین(ع) را برپا می‌کردند؛ مراسمی که به گواه قدیمی‌های تکیه، حدود ۲۰۰ سال قدمت دارد.

به گزارش پایگاه خبری پروژه ایران،جریان زندگی در بازارها و بازارچه‌های محلی شکل دیگری دارد؛ رنگ‌ها و بوها، که بسته به فصلش برخی از آدم‌ها را به بازار می‌کشاند و مردم با هیجان خاص خود دنبال میوه‌ها و خوراکی‌های فصل آنجا می‌روند. بازار تجریش که تنگاتنگ امامزاده صالح (ع) است، ملموس‌ترین شکل از این جریان است؛ مردم گاه به هوای زیارت  به سمت تجریش رفته و بعد از زیارت، سیاحتی هم در بازارچه‌اش دارند.

اما حال و هوا و رنگ و بوی بازارچه تجریش در ایام محرم فرق می‌کند و حال دیگری دارد؛ در این روزها دیگر خبری از بوی میوه‌ها و خوراکی‌های فصل نیست، بوی اسفند و عود در فضا پیچیده و صدای سنج و طبل جای خود را به همهمه مردم در بازار داده است.

کتیبه‌های بزرگی که در ورودی بازارچه‌ نصب شده است، حکایت از قدمت عزاداری در این منطقه دارد؛ قدمتی به درازی تاریخ دو سده اخیر ایران، از دوره قاجار که به اکنون می‌رسد. از همان دوران قاجار اهالی تجریش و منطقه‌های اطرافش ترجیح داده‌اند در ایام عزاداری امام حسین (ع) خود را به این موقوفه بزرگ که به «تکیه بزرگ تجریش» معروف است برسانند.

حاج‌ حسینی- یکی از اعضای هیات امنای تکیه تجریش و پیر غلام حسینی (ع) - از قدمت عزاداری سیدالشهدا (ع) در این تکیه که حدود ۲۰۰ سال قدمت دارد، با  ایسنا سخن می‌گوید: طبق وقف‌نامه این بازار، در ماه محرم در این مکان باید مراسم عزاداری برپا شود. بنابراین حدود بیست روز، تمامِ مغازه‌ها جمع می‌شود و مردم در این محل به عزاداری سید الشهدا می‌پردازند. در واقع این جزو قوانین اجاره این بازارچه است.

او ادامه می‌دهد: در ایام محرم، صبح‌ها در این مکان تعزیه برپاست. همچنین بعد از اقامه نماز مغرب و عشا، روضه سیدالشهدا (ع) و یارانش برگزار می‌شود. علم‌های تکیه بزرگ تجریش هم از شب پنجم به این مکان منتقل می‌شود.

حسینی همچنان درباره تکیه بزرگ تجریش توضیح داد: تجریش دو تکیه دارد؛ تکیه بالا و تکیه پایین. تکیه بالا یا تکیه بزرگ که در ورودی آستان امامزاده صالح (ع) و بازار قدیمی تجریش قرار گرفته است با آن حجره‌های منحصر به فرد که گرداگرد تکیه را گرفته‌اند و برای تهرانی‌ها شناخته‌شده‌تر است. معماری خاص تکیه تجریش، عطر قهوه‌های ناب آن و مراسم عزاداری ایام محرم که با حضور عزادارانی از اقصی نقاط شهر، شور حال وصف‌ناشدنی دارد، این تکیه قدیمی را به یکی از معروف‌ترین تکایای تهران تبدیل کرده است.

چند طاق‌نما روی ستون‌های چوبی

حاج باقر صفرعلی (معروف به حاج باقر کلایی) – از قدیمی‌ترین پیرغلامان تکیه بزرگ تجریش با سنی در حدود ۹۰ سال -  از گذشته‌های دور و آیین‌های گذشته و امروز تکیه بزرگ تجریش گفت:‌ تکیه تجریش با هزینه اهالی و طایفه‌های اصیل شمیران برپا می‌شود. سقف تیرچوبی‌اش نه‌ تنها قدمت و سابقه این تکیه قدیمی را به نمایش می‌گذارد، بلکه نمادی از همدلی و عزم طایفه‌های قدیمی شمیران برای ساخت تکیه است. زمانی که شمیران یک روستای ییلاقی بود طایفه‌های اصیل شمیران برای اینکه مکانی برای عزاداری داشته باشند تکیه بزرگ تجریش یا همان تکیه بالا را بنا کردند. در ابتدا چند طاق‌نما روی ستون‌های چوبی ساخته شد و هر طایفه هم مسئولیت سیاهپوش‌کردن طاق‌نمای مربوط به‌ خود را برعهده داشت. این رسم چند روز پیش از شروع محرم آغاز می‌شد و اهالی به آن سیاهپوشان می‌گفتند. با شروع مراسم عزاداری هم معمولاً بانوان در طاق‌نماها به تماشای مراسم عزاداری در محوطه تکیه می‌نشستند.

وی ادامه داد: از زمان سیل تجریش و تخریب ستون‌های چوبی تکیه، طاق‌نماهای معروف تکیه بزرگ تجریش برداشته شد و اکنون این رسم در حجره‌ها و مغازه‌های گرد محوطه تکیه تجریش، که قدمتی به اندازه خود تکیه دارند، اجرا می‌شود. حجره‌ها چند روز مانده به ‌ماه عزا تعطیل می‌شوند تا محوطه تکیه در اختیار عزاداران حسینی قرار بگیرد.

*سیل تجریش یا سیل دربند،  سیلی بود که روز یکشنبه ۴ مرداد ۱۳۶۶ ساعت یک بعدازظهر، بر اثر بارش شدید باران و جاری شدن سیلاب شدید در دره‌های دربند و گلاب‌دره، در شمال تهران رخ داد. بر اثر این سیل، حدود ۳۰۰ نفر کشته شدند و ۷۵۷ میلیارد ریال خسارت مالی وارد شد.  سیلاب پس از ورود به گلاب‌دره، خیابان‌های دربند و از طریق خیابان جعفرآباد و خیابان دربند و خیابان ثبت یا شهرداری و کوچه ناودانک و تابش به سمت تجریش حرکت کرد و در طول مسیر به خانه‌ها و خودروها خسارت فراوان وارد کرد تا به میدان تجریش و میدان قدس رسید. از میدان قدس به خیابان شریعتی وارد شده و تا حوالی میرداماد پیش رفت. در میدان تجریش بخشی از سیلاب به درون زیرگذر در حال ساخت وارد شد و بخشی دیگر داخل تکیهٔ بزرگ تجریش و راهروی بازار تجریش شد که به مغازه‌های داخل تکیه و بازارچه و مغازه‌های خیابان گوگل آسیب رساند. سپس وارد مسجد همت تجریش و داخل حرم امامزاده شد پس از آن با ورود به کوچه‌های اطراف حرم و مسجد همت به منازل آن محدوده نیز آسیب‌های فراوانی وارد کرد.

این پیرغلام حسینی افزود: در گذشته شمیران به درختان گیلاس، گردو و باغ‌های میوه‌اش معروف بود. می‌گویند باغداران و کشاورزان برای نگهداری و عرضه محصولات خود به بازار مکان مناسبی نداشتند تا اینکه تکیه بزرگ تجریش ساخته شد. بزرگان تکیه هم نیت کردند فضای زیر طاق‌نماها را در اختیار کشاورزان قرار دهند تا محلی برای نگهداری محصولاتشان باشد. هنوز هم آن نیت خیر پابرجاست و حجره‌های دورتادور تکیه ۱۱‌ماه سال در اختیار کاسبان قرار دارد. امروز جای حجره‌های نگهداری میوه و محصولات کشاورزی را دکان‌های بقالی، خواربارفروشی و... گرفته است. کاسبان این حجره‌ها هم هر سال در حد توان مبلغی را برای برگزاری مراسم عزاداری خرج می‌دهند و به رسم نخست تکیه از آنها اجاره‌بها گرفته نمی‌شود.

از اوستامحمود تا مرشد تقی

تکیه بزرگ تجریش آنقدر قدمت دارد که برای خود موزه‌ای جمع و جور داشته باشد. اکنون در میان حجره‌ها و دکان‌های تکیه، حجره‌ای شیشه‌ای قرار دارد که سماور، کتری‌ها و لوازم قدیمی تکیه را به نمایش گذاشته است؛ لوازمی که قدمت برخی از آنها به بیش از یک قرن می‌رسد. قهوه‌جوش رنگ و رو رفته‌ای که کنار سماور زغالی بزرگ قرار دارد، انگار هنوز عصای دست مرحوم «اوستامحمود» است تا قهوه‌های نابش را برای عزاداران آماده کند. کمی جلوتر در حجره‌ای دیگر عکس‌های قدیمی و سیاه و سفید قاب گرفته شده روی پارچه سبز نشسته‌اند؛ کسانی که سال‌ها پیش در تکیه تجریش خدمت کرده و از بانیان آن بوده‌اند. در میان تصاویر، چهره «سیدمحمدتقی تجریشی» جلب توجه می‌کند. تجریشی‌ها او را به نام «مرشد تقی» می‌شناختند.

قهوه‌های صدساله آقاصفا

اگرچه امروز هیئت‌های عزاداری با عطر چای گره‌ خورده‌اند، اما روزگاری از عزاداران حسینی با قهوه پذیرایی می‌شد. هنوز اما در تکیه تجریش رسم پذیرایی از عزاداران با قهوه پابرجاست. عطر قهوه‌های مرحوم‌ علی صفایی یا به قول تجریشی‌ها «آقاصفا» پدرش مرحوم اوستا محمود و پدربزرگش مرحوم ابوالقاسم صفایی بیش از چند دهه است که در ایام محرم در تکیه تجریش می‌پیچد. حدود یک قرن پیش بود که ابوالقاسم صفایی نیت کرد سهمی در مراسم عزای امام‌حسین(ع) داشته باشد. او هر سال در آبدارخانه تاریخی تکیه تجریش به سیاق عزاداری‌های کهن تهران از عزاداران حسینی با قهوه پذیرایی می‌کرد و هنوز هم این رسم به نیت بانیان آن به ‌صورت محدود ادامه دارد. علاوه بر قهوه، پذیرایی از عزاداران با قلیان هم مرسوم بود. بزرگان تکیه دورتادور محوطه می‌نشستند و پیش از شروع مراسم، قهوه و قلیان برایشان آماده می‌شد. هرچند بیش از یک دهه است که دیگر قلیان در تکیه تجریش چاق نمی‌شود.

دید و بازدید عزاداران دوتکیه بالا و پایین

روزهای تاسوعا و عاشورا تعزیه‌خوانی در تکیه برگزار می‌شود. روز تاسوعا هیئت تکیه پایین تجریش برای بازدید به تکیه بالا می‌آیند. از گذشته رسم بر این بود که عزاداران تکیه بالا جلوی پای آنها گاو می‌کشتند. بعدازظهر عاشورا در تکیه، شام غریبان می‌گرفتند و شب به دیدن عزاداران هیئت تکیه پایین تجریش می‌رفتند و هنوز این رسم ادامه دارد. عزاداری در تکیه بالای تجریش به شکل عزاداری سنتی معمول است. هریک از طاق‌نماها که در طول سال به یکی از اصناف اختصاص دارد، در ایام عزاداری سیاهپوش می‌شود و این طاق‌نماها به یکی از افراد محلی تعلق دارد که وظیفه سیاهپوش‌کردن و مهمان دعوت‌کردن و اطعام آن را برعهده دارد.

تکیه پایین تجریش کجاست؟

سید جلال فیاضی – از نوادگان بانیان تکیه بزرگ تجریش - در خصوص تاریخچه بزرگ تجریش و آیین نخل گردانی روز عاشورا و آیین گهواره گردانی حضرت علی اصغر (ع) گفت:‌ تجریش تکیه دیگری هم با حدود ۲قرن قدمت دارد که اهالی به آن «تکیه پایین» می‌گویند. اگرچه تکیه بالا که به «تکیه بزرگ» هم معروف است، به‌دلیل نزدیکی به آستان امامزاده صالح(ع) و بازار تجریش برای تهرانی‌ها شناخته شده‌تر است، اما تکیه پایین هم که در قسمت جنوبی بازار قرار دارد در ایام محرم محل برگزاری مراسم عزاداری است. نمای بیرونی تکیه پایین با آجر و کاشی‌کاری تزیین شده و فضای داخلی آن کوچک‌تر از تکیه بالاست. به همین دلیل به آن تکیه کوچک می‌گویند. تکیه کوچک سازه‌ای ۲طبقه است که طبقه دوم آن با پنجره‌های بزرگ چوبی به رنگ سبز رو به میدانگاهی وسط تکیه دارد؛ جایی که در ایام محرم محل برگزاری مراسم عزاداری است. نخل چوبی و قدیمی تکیه هم در گوشه‌ای از همین بنا نگهداری می‌شود. نخل‌گردانی از مهم‌ترین مراسمی است که محرم در شمیران برگزار می‌شود.

وی ادامه داد: هرساله از صبح روز تاسوعا نخلی توسط بچه‌ها تکیه آماده می‌شود و صبح روز عاشورا در میدان تکیه مستقر و با فریاد «یا محمدا» در ظهر روز عاشورا، بعد از عزاداری و سینه‌زنی، نوبت به نخل‌گردانی می‌رسد؛ آیینی قدیمی که هم در تکیه بالا و هم در تکیه پایین تجریش از سال‌ها قبل برگزار می‌شود. نخل را ظهر عاشورا می‌گردانند. ۲طفل از خاندان سادات هم روی نخل می‌نشینند و مراسم عزاداری با فریاد «یامحمدا» و «وای حسین کشته شد» ادامه پیدا می‌کند. اذان می‌خوانند و نوحه‌ها و مرثیه‌های قدیمی را سر می‌دهند. هر سال شب تاسوعا اهالی تکیه پایین برای عزاداری مهمان تکیه بالا می‌شوند و تکیه بالایی‌ها هم شب عاشورا بازدید آنها را پس می‌دهند و عزاداری را در تکیه پایین برگزار می‌کنند.

فیاضی یادآور شد: سقفی که با خرپا و پاچنگ نگهداری شده، از زیبایی‌های معماری تکیه پایین است. اما در میانه این تکیه خبری از سکوی تعزیه نیست. تکیه کوچک درست کنار مسجد جامع تجریش قرار دارد و ایام محرم محلی است برای عزاداری و طبخ نذری اهالی محله پایین تجریش.

سکویی برای اجرای تعزیه

فیاضی بیان کرد: تکیه تجریش هم مثل بسیاری از تکایای قدیمی تهران میزبان مراسم تعزیه‌خوانی است. این تکیه یک فضای میانی دارد و ساختمانی ۲‌طبقه گرداگرد آن را فراگرفته است. فضای میانی در طول سال به جز ایام محرم به میوه‌فروشی اختصاص دارد و به بازار تجریش متصل می‌شود. طبقه بالا ویژه بانوان و طبقه پایین برای عزاداری آقایان است.

رضا آرزومند،   مدیر اجرایی تکیه تجریش در مورد آئین تعزیه‌خوانی می‌گوید: «سکویی که در میانه تکیه قرار دارد، برای اجرای تعزیه به کمک تعزیه‌خوان‌ها می‌آمد. در ایام محرم با برچیده‌شدن بساط کسب‌وکار در تکیه، این سکو خودش را نشان می‌داد و بعد از فرش‌شدن، محلی برای اجرای نمایش آیینی تعزیه است. هنوز هم رسم تعزیه‌خوانی پابرجاست و محرم امسال ۱۵روز برنامه اجرای تعزیه داریم.»

وی افزود: یکی دیگر از رسم‌های این تکیه برگزاری مراسمی ویژه روز هفتم ماه محرم و یادبود حضرت علی‌اصغر(ع) است که این مراسم ویژه بانوان برگزار می‌شود. در این مراسم گهواره‌ای به صورت نمادین به دور تکیه و بر روی دستان مادران عزادار چرخانده می‌شود و هرکسی هر حاجتی دارد به دست‌های کوچک شش ماه امام حسین(ع) گره می‌زند. در این میان سبدهای گلی نیز توسط عوامل تکیه بزرگ تجریش تهیه و گل‌های پرپر شده بر سر مادران این جلسه ریخته می‌شود.

تکیه تجریش توسط اهالی آبادی کهن تجریش تاسیس شده است و هنوز محل گردهمایی اهالی است. این تکیه دارای وقف‌نامه است، قدمت تکیه بزرگ به دوران قاجار می‌رسد. در دهه ۶۰ سیل تجریش به تکیه بالا آسیب جدی وارد کرد که با همت اهالی محله تجریش دوباره این تکیه تاریخی بازسازی شد. تکیه بزرگ تجریش سال ۱۳۸۳ به‌عنوان میراث ملی کشور به ثبت رسید است.